Geografija
Drina i Zvornik
Grad Zvornik leži na istočnim obroncima Majevice na nadmorskoj visini od 146 metara.
Zvornik ima povoljan geostrategijski položaj jer se u njemu ukrštaju važni putevi prema Sarajevu, Beogradu, Novom Sadu, Bijeljini i Tuzli. Skoro da je geografski lociran tačno na sredini puta za tri velika urbana centra: Beograd, Novi Sad i Sarajevo. Preko dva mosta na rijeci Drini odvija se drumski i željeznički saobraćaj sa svim dijelovima bivše Jugoslavije.
Opština Zvornik graniči se sa opštinama Bratunac, Milići, Vlasenica, (na jugu), Šekovići, Osmaci, Kalesija, (na zapadu), Lopare, Ugljevik i Bijeljina (na sjeveru), a na istoku rijekom Drinom i Srbijom.
[uredi]
Klima
Klima na području opštine je umjereno-kontinentalna. Ljeta su topla sa prosečnom temperaturom vazduha, najtoplijeg meseca jula je između 20 – 22 °C. Zime su većinom hladne, a temperatura najhladnijeg mjeseca januara kreće se od 1-8 °C. Inače, ovi predeli imaju jače izraženu kontinentalnu klimu. Trajanje vegetacionog perioda u proseku iznosi 150-200 dana sa prosečnim temperaturama od +16 do +18 °C.
Po atmosferskim padavinama, teritorija opštine spada u siromašna područja. Prosječne godišnje padavine iznose oko 850 mm/m² atmosferskog taloga u obliku kiše ili snega. Padavine su ravnomerno raspoređene u toku godine. Najintenzivnije su padavine u jesen i proleće. Srednja godišnja relativna vlažnost je 78%, a najmanja je u letnjem periodu, oko 60% dok se zimi kreće i preko 85%. Visina snega na pojedinim područjima bude i do 1,20 m sa čestim smetovima, što ugrožava saobraćaj i pričinjava štete na krovovima stambenih i drugih objekata.
Vetrovi su retki i slabi. Preovladavajuća su jugozapadna vazdušna strujanja i imaju ujedno i najveće brzine. Maksimalna brzina vetra je zabeležena iz južnog pravca i iznosila je 100 km/h, i uglavnom pričinjavaju štetu na krovovima i dalekovodnim stubovima. Magle su karakteristične uz doline, uz rijeku Drinu, Sapnu i druge. Veoma su česte i pojavljuju se tokom cele godine sa najvećom izraženosti u proleće i jesen.
[uredi]
Istorija Zvornika
Zvornička tvrđava
Ime grada se u pisanoj formi pominje prvi put 1410. godine pod imenom Zvonik. Ne zna se tačno ni kada, ni ko je današnju tvrđavu a tada srednjovjekovni grad podigao. Grad je podignut na mjestu gdje planinski tok rijeke Drine prelazi u ravničarske krajeve. To mu je davalo veoma povoljan geostrategijski položaj kroz istoriju. Onaj ko je gospodario gradom, taj je kontrolisao Drinu i sve puteve od juga ka sjeveru i obrnuto. Nalazeći se na granici Podrinja i Soli, a u neposrednoj blizini rudarskih oblasti, Krupnja, Bohorine (Borine) i Zajače s jedne strane i na drugoj strani blizina Srebrenice i Sasa, grad je bio česta meta osvajača raznih vojski. I u doba turske uprave ovim prostorima grad je imao važnu ulogu. Zvornik je predstavljao odskočnu dasku za dalja turska osvajanja na sjever, a bedem za odbranu od napada Ugarske i Austrije.
Pretpostavlja se da je grad podignut krajem XIII ili početkom XIV vijeka. To je doba kada ovim krajevima gospodari srpski kralj Dragutin, tačnije od 1284-1316. godine, koji udajom svoje ćerke Jelisavete za bosanskog bana Stefana I Kotromanića marljivo radi na jačanju pravoslavlja, ne samo na ovim prostorima već i u čitavoj Bosni. Ako je grad podignut u ovom periodu, neminovno se nameće zaključak da je sa gradnjom zidina grada podignuta i crkva sa zvonikom koji je bio vidan sa mnogo strana i iz veće daljine, te je tako služeći okolnom stanovništvu kao objekat za orijentaciju, oglašavanje i obavještavanje, dao ime mjestu na kom se nalazio pa i gradu koji je tu podignut.
Zbog nedostatka istorijskih izvora bilo pisanih ili materijalnih, istoričari su prinuđeni da se koriste određenim pretpostavkama, legendama i predanjima da bi došli do koliko-toliko, relativno tačnih podataka. Takav je slučaj i sa srednjovjekovnim gradom Zvornikom. Ima pretpostavki i nagovještaja, doduše ne naučno utemeljenih i provjerenih, da na potezu Diviča, Donjeg i Gornjeg grada postoje i ostaci utvrđenja i građevina iz rimskog perioda. Međutim, ovog puta više pažnje posvetićemo srednjovjekovnom gradu.
Postojanje manastira na širem prostoru istočnog dijela Republike Srpske prije svega Tavne, Papraće, Lomnice i Ozrena, mogu nas uputiti na neke zaključke u vezi podizanja srednjovjekovnog grada Zvornika. Što predanje, što narodne pjesme, a istorijski izvori prije svega Pećki i Tronoški ljetopisi, saglasni su u tome da su sve to zadužbine Nemanjića. Podizanje Tavne vezuje se za kralja Dragutina i njegove sinove. Stefan Nemanja i njegov sin Sava, kao i kralj Dragutin pominju se kao osnivači Ozrena.
Manastir Papraća po narodnoj pjesmi „Miloš u Latinima“ zadužbina je župana Vukana, sina Stefana Nemanjića, a po tronoškom i pećkom ljetopisu Papraću je počeo zidati kralj Dragutin, a dovršili su njegovi sinovi Vladislav i Uroš. I podizanje manastira Lovnice tronoški i pećki ljetopisi vezuju za kralja Dragutina.
Takođe, pouzdano se zna da je kralj Dragutin 1284. na saboru u Deževu predao vlast svom bratu Milutinu, a on na upravu od ugarskog kralja Ladislava IV (brata njegove žene) dobio Mačvu i bosanske oblasti Usoru i Soli, te je on uz neke srpske oblasti upravljao i ovim područjem do 1316. godine kao „sremski kralj“. Drina je tekla po sredini njegove države. I Đoko Mazalić u svom radu „Zvornik (Zvonik) stari grad na Drini“ na 77. strani piše da je stari grad Zvornik podignut pred kraj 13. ili početkom 14. vijeka, dakle u Dragutinovo vrijeme.
Vjerovatno da je kralj Dragutin bio svjestan geostrategijskog značaja grada i da je u sklopu svoje velike graditeljske aktivnosti podigao i dograđivao grad Zvonik. Dragutinov biograf, arhiepiskop Danilo II, ističe njegovu veliku pobožnost i odanost Crkvi. Danilo pominje 1293. posebnu Eparhiju u ovom dijelu Bosne i njenog episkopa Vasilija kao i dvorsku radionici stvari za potrebe crkava i manastira, što nas navodi na zaključak da je to bilo vrijeme u kome je bilo podignuto mnogo pravoslavnih bogomolja.
Dragutinova djelatnost na učvrščenju pravoslavlja u sjeveroistočnom dijelu Bosne duboko se urezala u svijest ovdašnjeg srpskog naroda koji do danas sve stare crkve i manastire u ovom dijelu Bosne, pa čak i u cijeloj Bosni pripisuje kralju Dragutinu. Međutim, ako one sve i nemaju svoj početak u vrijeme ovog revnitelja pravoslavlja, njegov rad je stimulisao kasnija pokolenja koja su ideju o njegovoj revnosti oblačila u kasnije konkretne slučajeve. Uticaju pravoslavne crkve u Bosni Dragutin je doprinio i udajom svoje kćeri Jelisavete za bosanskog bana Stefana I Kotromanića krajem 1284. godine. Time je porastao ne samo uticaj pravoslavlja u Bosni već i svijest o krvnoj vezi srpske dinastije Kotromanića sa „svetorodnom“ dinastijom Nemanjića.
Prva polovina 14. vijeka je period dominacije Nemanjića na Balkanu i sasvim sigurno srpske vlastele na ovom području. U takvim okolnostima sigurno treba tražiti početak egzistiranja grada i tokom vremena morao je kao gradsko jezgro dobijati na značaju. Nesumnjivo je dakle da su srpska vlastela bila njegov osnivač i da je grad postojao i prije njegovog prvog pisanog pomena 1340. godine.
Kao i većina srednjovjekovnih srpskih gradova i Zvornik je morao imati svoju bogomolju. Predanja govore da je u gradu postojala crkva posvećena Sv. Petki Trnovoj, zaštitnici grada Zvonika. Nema podataka ni ko ni kada ju je podigao, ali bi sigurno obimnija arheološka istraživanja bacila više svjetla u vezi ove crkve, a samim tim i na porijeklo prvobitnog imena grada.
Na osnovu kazivanja srpskog stanovništva u Zvorniku i okolini, koje je zabilježio Vuk Karadžić, grad je tobože podigao neki „Zvonimir neznabožac“, 800 godina prije Hrista. U istoriji još se nije našao trag ovog legendarnog Zvonimira. Vladimir Skarić u svom radu „O geografskoj nomenklaturi BiH“ na 172. strani objašnjava porijeklo imena Zvečaj (mjesta-sela, jednog u Bosanskoj Krajini i drugog u zeničkom kraju). I na kraju se pita: „... da nije Zvečaj nazvan po zvonjenju zvona tvrđavske crkve, kao Zvornik (sada Zvornik)?“
Crkva u Zvorniku
Dakle iz svega ovog rečenog da li se može uopšte prihvatiti, kao naučno utemeljena pretpostavka ili teza da je grad Zvonik dobio ime po Zvoniku franjevačkog samostana ili crkve, imajući prije svega u vidu sledeće činjenice. Desanka Kovačević Kojić navodi da se Dubrovčani prvi put javljaju u Zvorniku 1412. godine i da se njihova naseobina u gradu razvijala od 1415. do 1432. od kada pokazuju manje interesovanje za Zvornik a više za Srebrenicu.
Ne zna se tačno ni kako je grad dobio svoje prvobitno ime Zvornik i s tim u vezi postoji više pretpostavki: jedna od takvih je i ona da je grad dobio ime po tome što teren na kome je grad podignut, kada se gleda sa donje obale Drine, ime zvonast oblik. Po drugoj verziji grad je dobio ime po zvoniku franjevačke crkve. Međutim, u popisu manastira bosanske vikarije iz druge polovine XIV vijeka ne pominje se niti crkva niti samostan, a grad je tada već postojao.
Pouzdano se zna da je franjevačka crkva podignuta u periodu od 1415. do 1432. godine, a prvi put se pominje u dubrovačkim izvorima 1423. godine. Dakle, grad je već postojao kada je podignuta pomenuta franjevačka crkva. Osim toga, i crkva i samostan nalazili su se van zidina grada oko 2 kilometra sjeverno, što dalje nameće pitanje: kako nešto što je starije, u ovom slučaju je to grad, može dobiti ime po nečemu što je mlađe, a to je zvonik franjevačke crkve?
[uredi]
Tursko doba
Sadašnje ime Zvornik pominje se prvi put 1519. godine u ugovoru o miru što su ga sklopile Ugarska i Turska, ali se ime Zvonik još i dalje, sve do u XVII vijek pominje. Sama riječ zvornik nema svoje etimološko porijeklo. Novo ime se vjerovatno uklapalo u tradicionalnu tursku politiku zametanja i brisanja svega onoga što ima bilo kakve veze sa slovenskim ili hrišćanskim porijeklom. Teško je povjerovati opstanku hrišćanskog imena grada u jednoj državi gdje je šerijatsko pravo temelj države, a islam glavna ideologija, kakva je bila Turska.
Sve do pada pod tursku vlast 1460. godine, grad Zvornik je često mijenjao svoje gospodare. Bili su to srpski, bosanski ili ugarski.
Prvi turski zapovjednik u osvojenom gradu bio je Alibeg Mihajlović. Turci su ubrzo ovaj grad pretvorili u jaku pograničnu tvrđavu odakle su polazili svi turski vojni pohodi na sjever. Početkom XVI vijeka Zvonik postaje i novi administrativni centar turske uprave, tačnije postaje sjedište Zvoničkog sandžaka.
Zvornik je sve do 1852. godine ostao i sjedište Mitropolije i Zvorničkog sandžaka kada se i sjedište sandžaka i mitropolije premješta u Donju Tuzlu, a Mitropolija počinje nazivati Zvorničko-tuzlanska eparhija.
Grad je u vrijeme velikih tursko-austrijskih sukoba u tzv. Bečkom ratu veoma kratko, tačnije od 15. septembra 1688. pa do 1. avgusta 1689. godine bio pod austrijskom upravom. I za vrijeme čitavog srpskog ustanka od 1804. pa dalje, grad je bio glavno uporište turske vojske za napade na Srbiju ili odbranu od ustanika. I ustanici su bili svjesni značaja Zvornika i zbog toga je Karađorđe veoma često nastojao da ga se domogne. Iz tog perioda sačuvana su zapažanja francuskog generalnog konzula u Travniku 1807. godine u kojima stoji: „Zvornik je ključ Bosne, te ako ga Srbi otmu, onda nijesu više sigurni ni Travnik ni Sarajevo.“
[uredi]
Austrougarska uprava
Zvornik je pod turskog upravom bio sve do 1878. kada je i čitava Bosna i Hercegovina došla pod upravu Austro-Ugarske. Na više mjesta Bosne i Hercegovine pružen je organizovan otpor ulasku austrougarske vojske. Veoma žestok otpor bio je u Tuzli ljeta 1878. godine, a u njemu su učestvovali i zvornički ustanici sa 450 ljudi, svrstani u jedan odred, koje su predvodili major Risto Popović i kapetan Đorđo Nikolić, obojica iz Zvornika.
Austrougarska uprava trajala je sve do 1918. godine. Današnji svjedok tog vremena su stara arhitektonska zdanja: Andraševa vila, zgrada opštine, kasina i porodične kuće Nikolića, Kovačevića, Popovića, Jovičića, zgrada Srpske pravoslavne osnovne škole (danas štamparija) i druge.
Sa izbijanjem Prvog svjetskog rata 1914. godine za Srbe lijevo od Drine počinje još jedna golgota koja je trajala sve do jeseni 1918. godine, tačnije 28. oktobra, kada poslije 458 godina tuđinske vladavine Zvornik od strane srpske vojske biva oslobođen.
Austro-Ugarska je punih četrdeset godina vladala Bosnom i Hercegovinom što je nesumljivo ostavilo dubok trag i donijelo krupne promjene u svim oblastima života Srba, a prije svega na polju razvoja i jačanja nacionalne svijesti. Okupatorska vlast cjelokupnu svoju politiku usmjeravala je onako kako je odgovaralo ciljevima njene okupacije. Austrougarska vlast zatekla je u Bosni i Hercegovini veliku ekonomsku, kulturnu i prosvjetnu zaostalost. Od ukupnog broja stanovništva većina je bila seosko sa samo 3 % pismenosti.
[uredi]
U Jugoslaviji
Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije (1918-1941) Zvornik je sjedište Sreza. Od 1929. pripadao je Drinskoj banovini sa sjedištem u Sarajevu. U toku Drugog svjetskog rata, odnosno NOB-e (1941-1945), Zvornik je bio u sastavupripao Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Nakon Drugog svjetskog rata, Zvornik je središte sreza i opštine, kasnije Međuopćinske regionalne zajednice (opštine Zvornik, Bratunac, Srebrenica, Vlasenica i Šekovići).
